Pop-up urbanisme: stadsplanning van onderuit

maandag 14 september 2020
Geen categorie inclusion Mobiliteit
Door Arne Stoffels
VDR DEF (c) Verover De Ruimte

Over heel België wordt een nieuwe sport beoefend: het pop-up urbanisme. Er zijn amateurploegen actief (misschien maak jij daar onbewust wel deel van uit), maar ook topsporters hebben het terrein al betreden! Tijd voor een overzicht van deze – eigenlijk niet zo nieuwe – discipline, en voor wat uitleg over hoe deze sport de sfeer in de stad bepaalt en waarom Mpact hevige supporter is!

In de stad krijgen zo vele ideeën en mensenlevens vorm. Het is een broeihaard van cultuur, wetenschap, ontmoeting… Maar eigenlijk hebben we ons de stad nooit echt eigen gemaakt. De stad ontwikkelde vanzelf of anderen gaven er invulling aan. Soms voor ons, soms tegen ons, maar in ieder geval op onze kosten. Het masterplan is hier een uitstekend voorbeeld van. Jacques Teller (2017), professor stedenbouw en ruimtelijke ordening aan de Universiteit van Luik, omschrijft het als “een stedenbouwkundig instrument dat maakt dat planningsstrategieën uit de bedrijfswereld worden gebruikt in een stedelijke en stedenbouwkundige context”. De stad en de stadsplanning passen zich met andere woorden aan de noden van de bedrijfswereld aan. “We gaan ze (de masterplannen) over heel Europa zien opkomen binnen de context van stedelijke regeneratieprojecten in gedesindustrialiseerde zones” (Teller, 2017).

De stad alleen voor stadsplanners?

Volgens het online woordenboek van Larousse is stedenbouw een “geheel aan regels en juridische maatregelen dat de publieke overheid toelaat de invulling en het gebruik van de gronden te controleren”. Lees: stedenbouw is alleen voor wie een politieke mandaat bekleedt. Stedenbouw betekent zelfs de “kunst, wetenschap en techniek van de planning van een geagglomereerde bevolking”. Lees: stedenbouw is iets voor erudieten, de gewone sterveling heeft niets in de pap te brokken.

“Aan het einde van de 19de eeuw ontstaat de idee dat stedenbouw wetenschappelijk onderbouwd en technisch efficiënt moet zijn. In de 20ste eeuw komen daar juridische en institutionele machtsmiddelen bij. […] Vaak doet de institutionele integratie van deze stedenbouwkundige schema’s en plannen in het hart van de besluitvormings- en administratieve processen de idee ontstaan dat stadsplanning de stad onderdrukt” (Tribillon, 2019, p. 405).

We leven in een tijd waarin we als mens zeer bewust zijn van de impact die we hebben op onze leefomgeving: onze directe omgeving of – op grotere schaal – de planeet. En daar duikt het pop-up urbanisme op! Het is een reactie op de stadsplanning die zo veraf staat van onze werkelijke noden en van de realiteit. Het gaat niet om een aanvulling of een tak van de stedenbouw, het staat er gewoon kaarsrecht tegenover. Pop-up urbanisme is exclusief voor burgers, niet voor erudieten of mandatarissen. En burgers zijn er in alle maten en gewichten: zij die begaan zijn met het samenleven; zij die er niets over weten maar zin hebben om gewoon dingen uit te proberen; zij die erop werken; zij die denken dat goede voorbeelden inspirerend werken; zij die hun creativiteit, tijd en overtuiging aan de dag leggen voor de stad van morgen. Pop-up urbanisme bestaat dus door en voor burgers. Vandaag kent het engagement van burgers bovendien een ander gezicht dankzij het samenkomen van verschillende strijdperken.

  • We zetten niet enkel in op meer groen omdat het mooi oogt. We vergroenen omdat – gezien de klimaatcrisis – de vergroening van onze steden een must is om onszelf en de stad de nodige ademruimte te geven.
  • We zijn niet tegen het buitensporige gebruik van de auto of tegen de plekinname in de openbare ruimte uit geloofsbelijdenis. Wel omdat de auto voorrang krijgt ten aanzien van mensen en groen.
  • We brengen geen leven in de wijk omdat we te veel tijd hebben, maar omdat sociale cohesie en solidariteit essentieel zijn voor de mens.

De stad veranderen om ons dagelijks leven te veranderen

De (stads)legendes over het ontstaan van deze beweging zijn veelvuldig en situeren zich in de jaren 1990: het gaat dan over een parking die tot terrascafé werd omgebouwd in San Francisco en zelfs over een gevaarlijk kruispunt dat in een speel- en ontmoetingsplaats werd omgezet. Sindsdien zijn er vele initiatieven gevolg en zijn er gemeenschappelijke eigenschappen zichtbaar geworden. Pop-up urbanisme gaat uit van burgers en is  ludiek of artistiek, omkeerbaar of tijdelijk, goedkoop en niet toegelaten (Prévot, 2020).

Het gaat uiteraard over de herovering en -waardering van de openbare ruimte, maar pop-up urbanisme kent evenzeer een element van reflectie. De hectiek en vervreemding van ons dagelijkse leven omkeren is niet mogelijk zonder die reflectie. Ook niet zonder de stad te veranderen, die vandaag vooral het tempo van dit ontmenselijkte ritme aangeeft. Zo bekeken zijn de acties van het pop-up urbanisme kleine eilandjes van reflectie, proefbuisjes die de stad van morgen vormgeven.

Het pop-up urbanisme maakt deze transformatie van de stad mogelijk omdat het dus – als rode draad tussen alle eenmalige acties – reflectie mogelijk maakt, een noodzakelijke stap voor iedere duurzame verandering. Wat willen we? Wat claimen we? Waar hebben we nood aan? Het biedt ook een antwoord op de gevestigde ideeën, op de zogezegde onmogelijkheden à la: “Jullie zullen hier nooit een voetgangerszone van kunnen maken.” Kijk naar de Anspachlaan in Brussel: 2012, eerste Picnic the Streets. Minder dan 10 jaar later is het een voetgangerszone en is de ruimte quasi volledig heringericht. Als dat niet inspirerend werkt! Deze actie werd trouwens zelf geïnspireerd door de overname van de Grote Markt in het begin van de jaren 1970 en door Streetsharing, verschillende bezettingen van het Beursplein begin jaren 2000.

Picnic the Streets, 09/09/2012, (c) gvda

Sinds haar ontstaan wenst het pop-up urbanisme het maatschappelijk middenveld en de overheid te waarschuwen voor de dominante plaats die de auto in de openbare ruimte inneemt, net als voor de gevaren die ermee samenhangen. In die zin is het belangrijk te waarschuwen voor de mogelijke politieke recuperatie van deze beweging. Enerzijds omdat zo de basisgedachte verloren zou gaan, namelijk het niet toegestane karakter ervan. Anderzijds omdat de kans bestaat dat eenmalige vergunningen in groten getale worden toegekend of dat wilde acties worden getolereerd om een echte verandering in het stedelijk landschap te verhinderen. In de Brusselse regio is vandaag 70% van de openbare ruimte voorbehouden aan de wagen (Leefmilieu Brussels, 2015). De auto staat in onze maatschappij symbool voor succes, vrijheid en moderniteit. Niemand kan er omheen dat dit niet langer samengaat met de belangen van de burger en van de leefomgeving. Mensen willen hun plek terug opeisen en écht samenleven. Pop-up urbanisme staat dus voor burgers die hun krachten bundelen en samen reflecteren over wat “Goed” betekent voor hun gemeenschap, waarbij de hoofdletter gelijk staat aan de inzet in het algemeen belang.

Deze initiatieven geven goed aan dat er een wens voor verandering leeft in de wijken. Ze geven aan dat bewoners en burgers op zoek zijn naar meer plaats om samen te leven, om meer verbonden te zijn met elkaar. Dit resoneert met de waarden van Mpact en moedigt ons aan om ons werk voort te zetten rond ons leitmotiv “meer doen met minder”. “Meer” betekent een betere energie-efficiëntie en meer inclusie en sociale cohesie. “Minder” betekent een lagere kost, een lager energieverbruik, minder voertuigen, etc. Het is binnen dit kader dat we ons initiatief Cozy24m² ontwikkeld hebben, met de openbare ruimte als kernthema. In dit geval gaat het om de heroverende publieke ruimte dankzij autodelen via Cozycar. De herovering en herwaardering ervan betekent meer plaats voor groen en ontmoeting in de stad. Binnen deze veilige omgeving voorzien we een aantal activiteiten voor buren, autodelers, wijkverenigingen… om gedurende een week te ervaren wat er allemaal mogelijk is met de heroverde ruimte en – wie weet – de zaadjes te planten voor toekomstige acties van pop-up urbanisme.

Cozy24m² @1030, 22/07/2020, (c) Mpact

Het pop-up urbanisme is er niet enkel voor de stad en de stedelingen, het staat voor een algemene nood. De burger die zich inzet voor het pop-up urbanisme droomt van een andere wereld, en niet alleen voor de stad. Als je al een plantenbak aan je balkon hebt hangen en samen met je buren het evenwicht tussen groen en grijs wil herstellen, ben jij ook een pop-up urbanist!

– Ophélie Ingarao, projectmedewerker Mpact

Bronnen:

Facebook